Üst gübreleme, tek yıllık bitkilerde tohumun toprakta çimlenip toprak yüzeyine çıktıktan sonra veya fide dikiminden sonra yapılan gübrelemeye denir.
Bağ, zeytin ve meyve ağacı gibi çok yıllık bitkilerde ise sürgünlerde göz kabarmasından, çiçeklenmeden veya meyve tutumundan sonra yapılan gübrelemeye üst gübreleme adı verilir. Bazı bitkilerde üst gübreleme bir kez yapılırken, bazı bitkilerde 2-5 kez yapılması gerekebilir. Üst gübrelemeyi gerektiren etmenlerin başında yetiştirilen bitkinin gelişme dönemi içindeki büyüme hızı ve gelişme dönemi süresi gelmektedir. Bunun yanında, kullanılan gübrelerdeki besin elementlerinin toprak, iklim ve sulama şartlarına bağlı olarak yarayışlılık durumu ve topraktan çeşitli yollarla özellikle azot kaybının meydana gelmesi de üst gübrelemenin gerekliliğini etkileyen unsurlardır. Üst gübreleme yaparken bitkinin yaşına ve çeşidine göre doğru dozajda gübre kullanmak önemlidir.
Üst gübre olarak genellikle azotlu gübreler kullanılır. Ancak toprak potasyumca fakirse ya da bitki tarafından topraktan çok fazla potasyum kaldırıyorsa, potasyumlu gübrelerden de zaman zaman üst gübre olarak yararlanılabilir.
Üst gübrelemede ülkemizde en çok azotlu gübreler tercih edilmektedir. Bu doğrultuda HDF Gübre 30-0-0 organomineral gübre kullanımı doğru olacaktır. Üst gübrelemeden çeşitli yollarla azot kaybı meydana gelmektedir. Azot kaybı sadece topraktan azotun kaybolması değil, azotun toprakta kalarak bitkiler tarafından alınamaz konuma geçmesi şeklinde de anlaşılmalıdır. Azot kaybı fiksasyon veya absorbe yoluyla, Nitrat(NO3) yıkanmasıyla azot kaybı şeklinde olmaktadır.
Toprak mikroorganizmaları tarafından azotun kullanılması
Toprakta bulunan mikroorganizmaların yaşamsal faaliyetlerini devam ettirebilmeleri için azota ihtiyaçları vardır. Gerek toprağa eklenmiş organik materyallerin (örn. hayvan gübreleri) ve gerekse hasat artıklarının (örn. anız) toprakta bakteriler tarafından ayrıştırılıp humus haline dönüşebilmesi için bakterilerin mineral azota ihtiyacı vardır. Toprak mikroorganizmaları, topraktaki özellikle amonyum (NH4) formundaki azotu tercih ederek bünyelerine alır ve işlevlerini yerine getirirler. Bu nedenle toprakta mevcut olan amonyum veya gübre halinde verilen azotlu gübrelerin bir miktar amonyumu bitkiler tarafından alınamadan toprak mikroorganizmalarının bünyesine geçer. Bu durum topraktan bir azot kaybı olmayıp, belirli bir süre azotun mineral formdan organik azot formuna dönüşmesidir. Bu nedenle hayvan gübrelerinin iyi olgunlaşmış olması ve anızın toprağa karıştırılması sırasında toprağa bir miktar (3-5 kg/dekar) Amonyum Nitrat verilmesi anızların kolay parçalanmasını sağlar. Anız artıklarının karbon/azot oranı (C/N) geniş olduğu için anız devrilmesinde toprağa azotlu gübre vermek yararlı olur.
Nitrifikasyon yoluyla azot dönüşümü
Toprağa amonyum (NH4) formunda uygulanan azotlu gübrelerin amonyumu, topraktaki nitrifikasyon bakterileri tarafından nitrata (NO3) çevrilir. Bu olay topraktaki bakterilerin enzimatik reaksiyonları sonucunda oluşur.
Örnek olarak Amonyum Sülfat gübresi (NH4)2SO4 uygulaması yapılmış olsun:
Yukarıda kimyasal formülde açıklandığı gibi, toprağa Amonyum Sülfat uygulanması sonucunda amonyum azotu nitrat azotuna çevrilir ve serbest olarak hidrojen iyonu (H) meydana gelerek toprakta az da olsa pH azalmasına yol açar. pH azalması sülfattan (SO4) değil, amonyumun nitrata çevrilmesi ile açığa çıkan hidrojenden ileri gelir. Nitrifikasyon olayı kireçli ve yüksek pH’lı topraklarda olur. Su ile kaplı, soğuk (+50C’den az) ve düşük pH’lı topraklarda nitrifikasyon çok az olur.
Denitrifikasyon yoluyla nitratlı gübrelerden azot kaybı
Nem, sıcaklık ve pH gibi toprak şartlarına bağlı olarak ve özellikle pH değeri 7’nin üzerinde olan topraklarda, topraktaki nitrifikasyon bakterilerinin enzimatik reaksiyonları sonucunda nitratlı (NO3) gübrelerden azot kaybı meydana gelir. Bu durum aşağıdaki şekilde nitratın bünyesindeki azotun, azot gazları halinde havaya uçmasıyla ortaya çıkar.
Amonyum ve üreden azot kaybı
Üre gübresi toprak yüzeyine uygulanınca çok az rutubet ile katı yapıdan sıvı hale geçer. Hava sıcaklığının yüksek ve toprak şartlarının kireçli ve pH değerinin yüksek olması durumunda üre gübresi hidrolize olur ve amonyum karbonat (NH4)2CO3 veya amonyum bikarbonat meydana gelir. Bu iki bileşik stabil olmayıp, kısa sürede bileşenleri olan amonyak (NH3) ve karbondiokside (CO2) dönüşür.
Üre gübresindeki azot, amonyak (NH3) halinde havaya geçer. Bu yolla kayıp çok fazladır. Bunun için üre uygulaması yağışlardan önce veya toprağa karıştırılarak yapılmalıdır. Bu kayıp amonyum sülfata oranla daha azdır. Düşük pH’lı asit topraklarda ve en az 5 cm toprağın içine karıştırılarak uygulanan üre gübresinden amonyak uçması ile azot kaybı sıfıra yakındır.
Üst gübrelemede azotlu gübre uygulamasında dikkat edilecek noktalar:
Buğday ve arpa gibi sık ekim yapılan bitkiler için toprak yüzeyine serpilerek kullanılan ve toprağa karıştırılamayan gübrelerde, yukarıda açıklandığı gibi amonyağın havaya uçmasıyla azot kaybı meydana gelmektedir. Bu nedenle üst gübre uygulaması yağmur öncesine denk getirilmelidir. Bu kayıp üre gübresinde çok fazla olduğu için bu gibi durumlarda %26 N CAN gübresi tercih edilmelidir. Yağış durumu yeterli ve dengeli olan yörelerde ise üst gübre iki ayrı dönemde (kardeşlenme ve sapa kalkma dönemlerinde) verilmelidir. Üre gübresinin tamamının yarayışlı olması ve bitkiler tarafından alınabilir hale geçmesi için zamana ihtiyaç vardır. Bu dönemde bitkiler hızlı büyüdüğü için üre yerine %33 N Amonyum Nitrat veya %26 N CAN gübresi kullanılmalıdır.
Üst gübre kullanma imkânı olmayanlar, bu eksikliği yapraktan gübreleme ile karşılamaya çalışmaktadırlar. Yapraktan gübreleme ile hiçbir zaman bitkinin ihtiyacı olan besinleri tam olarak karşılamak mümkün değildir. Yapraktan gübreleme yapmak, topraktan yapılan uygulamaya ilave olarak yapıldığında verim ve kalite üzerine etkilidir.
Sulanan ve çapalanan bitkilerde üst gübreleme birkaç kez yapılmalıdır. Çapalama ve sulama öncesinde sıra aralarında toprağa karıştırılmak suretiyle %26 N CAN, %33 N Amonyum Nitrat, Üre ve toprakta potasyum yetersiz ise çapalamada veya en geç birinci su öncesinde Potasyum Nitrat ve Potasyum Sülfat gübreleri uygulanabilir.
Meyve ağaçlarında gübreler ağaçların taç izdüşümüne, bağda ise omcanın 50-60 cm sağına ve soluna gelecek şekilde toprağa karıştırılarak verilmelidir. Meyve ağaçlarında üst gübreler meyve tutumunda ve meyve irileşme döneminde olmak üzere iki kez uygulanmalıdır. Üst gübrelemede unutulmaması gereken en önemli husus, bitkilerin hızlı büyüme ve ürüne yatma döneminde daha kolay aldıkları azot formu nitratı tercih etmeleridir. Bu nedenle üst gübrelemede nitratlı gübre kullanılmalıdır.
Çok geçirgen kumsal ve kumlu-milli bir yapıya sahip topraklarda özellikle nitratlı gübrelerde aşırı sulama ile azot yıkanması meydana gelir. Bu gibi topraklarda %33 N Amonyum Nitrat ve Üre gübresi yerine %26 N CAN gübresi tercih edilmelidir. Aynı zamanda tek üst gübreleme yerine gübre miktarı 2-3 kısma bölünerek uygulanmalıdır.
Üst gübreleme yağmurlama sulama sistemi ile birlikte yapılabilmektedir. Bu durumda sulamanın başlangıcında gübreli sulama yapılıp sonra sadece su verilmelidir. Bu şekilde suda erimiş gübrelerin sulama ile toprak içine geçmesi sağlanmış olur.
Taban ve üst gübrelemede kullanılacak gübre miktar ve cinsleri toprak analizleri ile belirlenmelidir. Bu yapılmıyorsa bir uzmana danışılmalıdır.
